18 april 2020

Hoop, wanneer de dingen zijn zoals ze zijn


Hoop is een thema dat in mindfulness niet vaak wordt benoemd. In de mindfulnesswereld kijken we naar de ervaring van nu en proberen we weg te blijven van herhalende gedachtes over hoe het had kunnen zijn of van dagdromen over een mooie toekomst. We proberen elke ervaring te erkennen zonder daar een oordeel aan te verbinden. Elke ervaring te zien zoals hij is, van moment tot moment. Daar zit ook de kracht van mindfulness.

Toch is juist dat een hoopvolle bezigheid, zoals ik hieronder zal laten zien.

Verschoven wereld

Nu de wereld om ons heen onmiskenbaar verschoven is, komt de vraag naar wie ik ben, wat mijn identiteit is in deze wereld sterker naar voren. De schok van de verandering legt bloot dat ik niet meer kan zijn wie ik dacht te zullen zijn. Mijn geplande vakantie zal niet doorgaan of heel anders zijn, thuis ben ik soms een ander dan ik had gedacht, de gewoontepatronen van mijn leven werken niet meer zoals ze deden, mijn vriendenkring gedraagt zich anders, de omgang met collega’s heeft nieuwe dimensies gekregen.

Een heftige verschuiving van doen, voelen en denken. Wie worden we samen? En hoe verschuift onze gezamenlijke wereld? Ongewone sensaties, gevoelens en gedachten. We zijn collectief uit onze comfortzone geknikkerd.

Deze dingen onder ogen zien is de uitnodiging van mindfulness. Het kan ons de droefheid doen voelen die daarmee gepaard gaat, en het verdriet over wat was. Pessimisme en machteloosheid over wat niet meer kan. Het is goed om daar niet aan voorbij te lopen en er in alle rust even stil bij te staan. Het er gewoon te laten zijn. Soms zijn die gevoelens wat lichter, soms wat zwaarder, soms ronduit ongemakkelijk. Ook dat te zien voorbijkomen, net zoals het is. Zitten met wat er is, noemen we dat. Zonder oordeel en met vriendelijke nieuwsgierigheid iedere ervaring van moment tot moment te aanschouwen.

Erbij blijven kun je verankeren in de adembeweging. Waar je naar terug kunt keren als de aandacht is afgedwaald en die je helpt om een frisse start te maken met opnieuw observeren van ervaringen. En die als ankerpunt dient als onze stemmingen wat zwaarder of ongemakkelijk zijn.

Zo krijgen we de realiteit van de verschoven wereld in beeld.

Hoop aanraken

Behalve ons uitnodigen tot onder ogen zien wat er is, nodigt mindfulness ons uit tot nog iets anders, iets dat de kern van hoop raakt. Hoop heeft voor mij daarin vooral de betekenis van nieuwe mogelijkheden zien.

Mindfulness helpt de dingen die waren te laten voor wat ze waren. Om afstand te nemen van wat is, van oude gewoontes, van dingen die vanzelf leken te gaan. En het helpt ons ruimte te zien, voor openingen, voor nieuw gedrag, voor herijken van wat we belangrijk vinden.

Hoop heeft een negatieve bijklank gekregen doordat het vaak direct verbonden wordt aan verwachting dat iets ook gerealiseerd zal worden. We hebben het dan over vastklampen aan hoop. En om dat tegen te gaan zeggen we dan: ‘Je moet iemand geen valse hoop geven’.

Aan hoop is, naast de dimensie van nieuwe mogelijkheden zien, van andere gedragspatronen dan de gebruikelijke, van een veiliger en compassievollere wereld dan nu, ook altijd de inschatting verbonden of dat andere ook gerealiseerd kan worden. Maar hoop impliceert niet per definitie dat dat ook zo zal zijn.

Hoe het feitelijk zal zijn is een inschatting van ons gevoelsleven. We hebben het dan over ons optimisme of pessimisme. En die kunnen gemakkelijk te ver uitslaan en vragen een volwassen balans. Want soms, zo weten we, gaan onze verwachtingen met ons aan de haal, in de vorm van ongefundeerd optimisme of overdreven zwartgalligheid.

Mindfulness kan een sleutelrol vervullen in het verkennen van beide dimensies, die van de nieuwe mogelijkheden zien, en die van de inschatting van verwachting tot van de verwezenlijking ervan. Mindfulness reguleert het spel van de afwisseling van realiteit en hoop, de twee zijden van de medaille van de aandacht. Van het onder ogen zien wat is en het aanvoelen van wat mogelijk is. Van onze potentie als mensen met elkaar. Dat is hoop.

Zijn met wat is en zien wat mogelijk is

Hoop, dat vertrouwen in mogelijkheden dat we van jongs af aan hebben, oefenen we ook bij elk moment van meditatie. Zijn met wat is en zien wat mogelijk is.

Door het oordeel eraf te halen van hoe het is, en hoe het zou moeten zijn, ontstaat er ruimte voor wat zou kunnen zijn en hoe we dingen vorm kunnen geven. Hoe het anders kan. En dan kunnen we kiezen. Er een bewuste respons op geven.

We leven in een verschoven wereld, in een crisis van ongekende omvang. “Hope doesn’t mean denying these realities. It means facing them and addressing them by remembering what else the twenty-first century has brought. Including the movements, heroes, and shifts in consciousness that address these things now”, schrijft de Amerikaanse politiek essayiste Rebecca Solnit in haar boek Hope in the Dark.

Dat is maatschappelijk zo en evengoed op persoonlijke schaal. Door onze aandacht bij elke ervaring te laten zijn, het oordeel erover los te laten ontstaat er hoop, ontstaat de mogelijkheid het nieuwe te begroeten. En die energie kunnen we dan weer inzetten voor wat we belangrijk vinden voor elkaars toekomst: veiligheid, veerkracht, duurzaamheid, rechtvaardigheid, solidariteit.

De crisis heeft het gordijn dat de realiteit aan het oog onttrok in één klap neergehaald en we kijken nu naar een wereld die we niet of niet meer kenden. Een wereld vol weggestopte kwetsbaarheid enerzijds maar ook vol ongeziene schoonheid van natuur en landschap en breed aanwezige menselijke hulpvaardigheid anderzijds. Hoe verrassend was het om ineens weer de toppen van de Himalaya in al hun pracht te kunnen zien liggen op 200 km afstand. Stel je voor, dat is van Amsterdam tot Maastricht of voorbij Groningen. Zo is de realiteit veranderd.

Mindful observeren van wat we dag in dag uit meemaken laat ons glimpen zien van en geeft ons stukje bij beetje vertrouwen in mogelijke toekomsten. Dat is hoop.

Les in levenskunst
Zúlke hoop is geen valse hoop. Zulke hoop geeft ons de helderheid dat er meer dan voldoende zaken zullen zijn om ons voor in te spannen, om aan samen te werken voor een betere toekomst. Ook al is de situatie nog zo onzeker en weten we niet hoelang hij duurt. Op die manier kunnen we, nu de oude huid van onze gewoontes even geen langdurige bescherming meer biedt, bouwen aan nieuwe, veerkrachtige en coöperatieve gewoontes.

En zo is mindfulness oefenen een hoop gevende bezigheid, elke dag weer, ieder moment. Elke dag een les in levenskunst.

De Belgische dichter Herman de Coninck verwoordde dat prachtig in het onderstaande gedicht, dat precies die titel heeft.

Les in levenskunst

Dromen realiseren is niet zo moeilijk:
je hoeft slechts uit te kijken
wat je droomt.

en een levensbeschouwing hebben.
en het leven niet meer beschouwen.
en gelukkig zijn onder het motto:
als je het leven wil goedvinden,
begin met jezelf.

en later misschien met een tweede
-dat is genoeg.
en dan sticht je een gezin
ongeveer zoals je een vereniging sticht.
je bent tenslotte bij de scouts geweest.

Uit: Gedichten 2, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam (1998)