Recensie van Amishi Jha (2021), Peak Mind. De nieuwe wetenschap van focus en concentratie, Utrecht (Ten Have)
Eerlijk gezegd had ik mijn aarzelingen toen ik aan het boek van Amishi Jha begon. Was zij niet de onderzoeker die mindfulness had geïntroduceerd in het Amerikaanse leger? En militairen trainde om aandachtiger te functioneren en ja, ze daardoor leerde betere beslissingen leerde te nemen tijdens het oorlog voeren? Daar stond tegenover dat ze ook regelmatig sprak op conferenties van het Mind & Life Instituut dat contemplatieve wetenschap stimuleert onder auspiciën van de Dalai Lama. Hoe verwarrend kan de wereld zijn…
Maar de inleiding van haar boek, ‘Mag ik even je aandacht?’, had me direct te pakken. Je bent maar 50% van je leven erbij met je aandacht, schrijft Jha, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Miami. Ze doet daar onderzoek naar aandacht, werkgeheugen en mindfulness en in dit boek vat ze de resultaten daarvan en van de moderne aandachtswetenschap samen voor een groot publiek. Ze geeft daarmee een boeiend perspectief op ons aandachtssysteem: aandacht filtert de enorme hoeveelheid informatie die elk moment op ons afkomt en helpt ons daarin onze weg te vinden. Zonder aandacht zouden we voortdurend de kluts kwijt zijn. En dat zijn we al vaak genoeg tenslotte. Aandacht is krachtig, maar ook kwetsbaar. Maar gelukkig is de kwaliteit van ons aandachtssysteem te trainen en kunnen we ons vermogen versterken om bewust te ervaren en te genieten, en effectiever om te gaan met uitdagingen.
Aandacht voor je aandacht
Besteed aandacht aan je aandacht, is het belangrijkste devies dat Amishi Jha voor ons heeft. En in een tiental zeer informatieve hoofdstukken neemt ze ons mee op de reis door de moderne aandachtswetenschap. Wat is je aandacht? Niet één maar drie dingen: een zaklamp (concentratie), een schijnwerper (breed verkennen) en een jongleur (afstemming). De kracht van aandacht is dat die drie functies op drie belangrijke levensterreinen actief zijn, cognitief (denken, plannen, beslissen), sociaal (verbinden, interactief) en emotioneel (gevoel). Je kunt bijvoorbeeld zien met de zaklamp hoe het emotioneel met je gesteld is, met de schijnwerper of ze in verhouding zijn voor de situatie en met de jongleur kun je een emotionele koerscorrectie uitvoeren.
Maar als het al zo goed werkt, waarom zou je het dan willen verbeteren? Omdat zo laat Jha zien, onze aandacht gemakkelijk gekaapt wordt of vastloopt in staande interpretaties van een situatie waardoor we niet eens meer de moeite nemen te zien wat er aan de hand is. Wie herinnert zich niet de bekende en ook door Jon Kabat-Zinn, de grondlegger van de moderne mindfulnesstraining, vaak gebruikte video over mensen die een bal heen en weer gooien en waarbij jij als kijker wordt gevraagd te tellen hoe vaak ze dat doen. De meesten van ons hebben dan totaal geen oog voor de beer die door het beeld heen loopt en zo is het in ons dagelijks leven natuurlijk ook vaak. We reageren automatisch op dingen die gebeuren: aandachtsloos.
Een uitgebreide plek ruimt ze in voor ons werkgeheugen en de verhouding tussen werkgeheugen en aandacht. Play en record. Ik las niet eerder een zo heldere uiteenzetting over hoe mindfulness je helpt om je werkgeheugen, dat maar een beperkte capaciteit heeft, slim en effectief te gebruiken. Ons geheugen stelt ons in staat om te leren. Herinneren en vergeten vormen er de kern van. We herinneren meestal niet precieze gebeurtenissen, maar wel patronen en gehelen. Kunnen we ons geheugen niet ondersteunen door veel op te slaan in onze smartphone? Nee, is het simpele antwoord van onderzoek. Voortdurend alles vastleggen op foto en video maakt je herinnering eraan juist vlakker en minder gedetailleerd, minder levendig en precies. Ons brein zit zo in elkaar dat het maar één ding tegelijk kan: of goed en diep ervaren van de activiteit die we aan het doen zijn of bezig zijn met het vastleggen van de foto. Toch zijn digitale media niet perse slecht natuurlijk, maar belangrijk is wel de manier waarop je ze gebruikt. Ik weet dat van mezelf bij het gebruik van mijn laptop. Als ik ergens naar een lezing zit te luisteren en optyp wat er gezegd herinner ik me er veel minder van dan wanneer ik op mijn laptop schrijf met de hand (ik heb er een met een touchscreen en schrijfpen). Dan leg ik associaties, maak ik verbinding met andere thema’s of ideeën en zie de grotere gehelen. Zo onthoud ik zaken schrijvend dus beter dan typend. Het is niet voor niets dat de meeste mensen zweren bij mooie notitieboekjes. Terecht dus; we zijn tenslotte geen opnameapparaat.
Sociale media en reclames nodigen ons, zeker bij kerstviering en bij vakantie-aanbiedingen, voortdurend uit om nieuwe herinneringen te maken. Een leven zonder mooie herinneringen lijkt minderwaardig. En zeker, herinneringen zijn prachtig. Zelfs pijnlijke of verdrietige herinneringen krijgen na verloop een zachtere omhulling. Soms trekken we er lessen uit. Maar dan moeten we er wel aandacht aan besteden. Gewoon stil bij staan, ervaren, proeven, zien, horen, ruiken. Alle zintuigen gebruiken. Een belichaamde ervaring gaat het langst mee als herinnering, laat onderzoek zien. En niet eentje die alleen maar uit smartphonebeelden bestaat.
Verloren in ons verhaal
De automatische piloot is een veelgebruikt begrip in de mindfulnesstraining. Amishi Jha geeft in haar boek een mooi, nieuw en modern perspectief op de verhalen die we onszelf steeds vertellen en waarin we onszelf regelmatig verliezen. Soms met een hoge prijs. Ze vertelt het verhaal van luitenant-kolonel Walt Piatt die opdracht had gekregen – we spreken 2004 – in Afghanistan een Taliban-kamp te vernietigen. Er was beeldmateriaal van de plek, er was toestemming om te bombarderen. De situatie was duidelijk. Of toch niet? Piatt stuurde een paar verkenners naar de berg boven het kamp, terwijl intussen zijn superieuren aan de telefoon hingen en aandrongen op tempo te maken: onzin, die verkenners. De verkenners keken: er liepen inderdaad bewakers rond. Het was een kamp. Totdat een van de verkenners riep: “Wacht even, ze dragen geen wapens. Ik herhaal: geen wapens”. Enkele soldaten stormden naar beneden en hielden de bewaker van het kamp aan. Totdat een vrouw naar buiten kwam en riep: “Laat mijn mannen los”. Het kamp bleek het winterkamp van een bedoeïnenstam, die niets met de Taliban te maken had. Verblind door ‘confirmation bias’ hadden de Amerikanen bijna een heel kamp van onschuldige mensen vernietigd.
De kern is hier natuurlijk niet de gelukkige afloop en Walter Piatt is geen held. Daarvoor is de bevestigingsbias te vaak voorgekomen in de ramp van de oorlog in Afghanistan, maar Amishi Jha laat dit extreme voorbeeld zien om aan te geven dat we daar allemaal last van hebben. Als we niet wakker genoeg zijn, niet open genoeg, dan trappen we al te gemakkelijk en heel regelmatig in de val van de verhalen die we onszelf vertellen. De verhalen die ons brein voor ons maakt om situaties in te schatten. Dat verhalen maken, scenario’s voor wat ons mogelijk te wachten staat, is een belangrijk vermogen van ons brein. Zo bereiden we ons voor op het onverwachte en kunnen we beter reageren bij onzekerheid. We creëren voortdurend onze eigen virtuele realiteit. En daar kunnen we door opgeslokt worden. Daarom is het zo belangrijk om de schijnwerper te kunnen blijven inzetten, ons bewustzijn situationeel te houden. Een vogelperspectief te kunnen blijven innemen. Mindful kijken betekent kijken zonder conceptuele vooroordelen, niet gekleurd door een verhaal. Je observeert gewoon, nieuwsgierig en zonder verwachtingen. Je maakt jezelf even niet het centrum van het universum, je decentreert. Geloof niet alles wat je denkt.
Voer geen oorlog over aandacht
Amishi Jha heeft een mooi en verhelderend boek over aandacht geschreven. Ze plaatst mindfulnesstraining in het perspectief van de nieuwste inzichten uit de wetenschap van de aandacht. Ze kiest daarbij bewust voor een focus op aandacht als manier om beter te functioneren in het dagelijks leven. Met een belangrijk advies: maak van je aandacht geen oorlogsgebied, maar volg de wijsheid van de Chinese krijgsheer Sun-Tzu in zijn schitterende boek De kunst van het oorlogvoeren:
Honderd overwinningen behalen in honderd veldslagen is niet het toppunt van bedrevenheid. De vijand onderwerpen zonder te vechten: dat is het toppunt van bedrevenheid.
Oftewel: besef dat je leeft in een wereld die georganiseerd is als aandachtseconomie. Waar digitale oorlogspartijen voortdurend je aandacht proberen te trekken en je meeslepen in een strijd die je niet kunt winnen. Veel zinvoller en effectiever is het om vermogen tot aandacht zo te ontwikkelen dat je niet hoeft te vechten. Zodat je aandacht niet uitgeput raakt, niet gekaapt wordt, niet gefragmenteerd is of ontkoppeld van de verbinding met de realiteit.
Aandacht, mindfulness en moreel kompas
De aarzelingen die ik over het onderzoek van Amishi Jha had en haar relatie met het Amerikaanse leger kon ik na lezen van het boek achter me laten. Ze heeft een helder moreel kompas omdat ze aangeeft waarom en hoe ze aandacht in de context van het leger onderzocht. Duidelijk laat ze zien zoals bij de aandachtseconomie dat de implicaties van haar onderzoek bij het leger ook de bredere samenleving ten goede kunnen komen. Onderzoek doen bij het leger wil, en dat ben ik met haar eens, niet zeggen dat je oorlog voeren goedkeurt. Het voorbeeld van luitenant-kolonel Piatt laat zien dat betere kwaliteit van aandacht ongewenste gevolgen kan voorkomen. We hebben het dan over doing no harm als moreel minimumvereiste voor mindfulnesstraining. Wat natuurlijk nog iets anders is als doing good.
Jammer genoeg gaat ze met haar benadering wel een dilemma uit de weg dat in de hele mindfulnesswereld aanwezig is: is mindfulness een techniek om aandachtiger te leren zijn of een hulpmiddel bij het ontwikkelen van een betere manier van leven? Ze lost dat op door in een hoofdstuk apart maar grotendeels los van haar kernboodschap compassie in te brengen. Dat voelt gezocht. Terwijl het een wezenlijke vraag is, waarmee ikzelf ook regelmatig worstel als ik mindfulness in organisaties train (beter leren presteren met mindfulness!?), doe meer en expliciet aandacht had verdiend.
Het neemt niet weg dat Amishi Jha een helder en informatief boek heeft geschreven dat de aandacht makkelijk vasthoudt en dat iedere mindfulnessbeoefenaar die de aandacht meer aandacht wil geven met plezier zal lezen.