In mijn vorige blog omschreef ik mindful leiderschap als het bewust leren richten van je aandacht om daarmee antwoord te geven op wat de omgeving, de wereld van je vraagt. Misschien wel de kern van dat aandacht richten is onverschrokken de moed opbrengen om te zien wat er aan de hand is. Mindfulness vergroot onze capaciteit tot onverschrokken tegenwoordigheid van geest. Dat is het zonder enige terughoudendheid aanwezig durven zijn bij wat er is, de feiten onder ogen zien, inclusief de pijnlijke, lastige of eerder vermeden zaken. Stilstaan, het “nederig onderzoek” van de situatie zoals de beroemde Amerikaanse organisatie-expert Ed Schein zegt, is het eerste element ervan, de erkenning van wat er is, en acceptatie van de situatie en dat als beginpunt nemen. Het volgende element er in is de moed opbrengen van het aanwezig zijn en blijven bij het ongemak en de ongerustheid, bij de vrees en angst die dat kan oproepen. Bij jezelf maar ook bij het team of de organisatie waaraan je leiding geeft, erbij blijven en die vrees en angst mee dragen.
De moed tot tegenwoordigheid van geest bouwt voort op veerkracht en versterkt die omgekeerd ook weer. Onverschrokken tegenwoordigheid van geest, gestoeld op veerkracht, is in mijn opvatting de kern van leiderschap dat op mindfulness is gebaseerd. Dat het zo centraal staat komt door de rol ervan in het erkennen en onderzoeken van ervaringen en het belang ervan voor het kunnen dragen van de ongerustheid bij anderen en van de moed tot handelen die er uit spreekt. Het is de cruciale factor in het tegengaan van immuniteit tegen verandering.
Mindfulness versterkt ook het nemen van onvoorwaardelijke verantwoordelijkheid. Het betekent verantwoordelijkheid nemen voor de situatie. Die noem ik onvoorwaardelijk, omdat je in alle gevallen beschikt over je vermogen om je rekenschap te geven of te reageren op een situatie en daarbij je reactie niet te laten bepalen door externe omstandigheden of je instinct. Je kiest er voor om speler te zijn en niet slachtoffer.
Op een bijzondere manier werd die levenshouding belichaamd door Victor Frankl tijdens zijn internering in het Duitse concentratiekampen. Hij wist zijn levenshouding bewust van de vraag “wat wil ik dat er gebeurt” naar een andere houding “wat vraagt de situatie van mij” om te buigen. En belichaamde daarmee de hoop op een betere toekomst. Frankl maakte duidelijk dat je zelfs als je niet in staat bent de omstandigheden te bepalen, je toch de vrijheid hebt om de keuze te maken hoe je ermee wilt omgaan. Hij was zo zelfs onder de meest moeilijke omstandigheden in staat anderen te troosten en te helpen en de vonk van menselijkheid en een betere wereld levend te houden.
En dat is ook wat van leiderschap wordt verwacht. De houding verschuift van het eigenbelang naar een houding die het geheel als uitgangspunt neemt, de “wij”-positie. Leiders zijn dan in staat om de aandacht van een groep anders te richten, door voorbeeldgedrag, door faciliteren van processen, door sturing en aanwijzingen te geven.
Wat mindfulness voor leiderschap vervolgens belichaamt is onderzoekende openheid. Het onderzoeken van ervaringen en patronen in de (geïnternaliseerde) cultuur en het loslaten ervan, het je er niet langer mee identificeren. In combinatie met onverschrokkenheid betekent dat waar nodig ook het doorbreken van bestaande patronen, het doen “ontdooien” van bestaande verhoudingen. Om dat te kunnen moet je integer zijn en die integriteit overeind houden in moeilijke omstandigheden . En je moet bereid zijn te daarvan te leren. Door die onderzoekende openheid ben je in staat om het mechanisme van de automatische piloot te zien dat je óf doet vasthouden aan het bestaande óf je doet terugschrikken van het onbekende.
En tenslotte versterkt het trainen van ons vermogen tot mindfulness de capaciteit van leiders tot experimenterend, innovatief en verbindend handelen waarmee zij de aandacht van de organisaties of het bredere systeem waarin zij opereren richten op datgene wat zich aan het ontvouwen is. De verschuiving tot stand brengen van het bestaande naar het nieuwe, van een gesloten mindset naar een open. Van aandacht voor technische naar aandacht voor adaptieve problemen. Met een houding die niet meer vanuit “ik” maar vanuit “wij” redeneert.
Op mindfulness gebaseerd leiderschap werkt door op verschillende gebieden: in het leren kennen van en zorgen voor jezelf, in de ontwikkeling van een persoonlijke visie, de moed om leiderschap te tonen, in coaching van individuele medewerkers, in het bouwen van organisatieculturen die mindfulness als grondhouding kennen, en in leiderschap naar de buitenwereld. Dat is de kracht van aandacht en onverschrokken aanwezigheid.